(...) 3 października 1817 roku pierwsi głusi uczniowie rozpoczęli naukę w warszawskim Instytucie Głuchoniemych. Ksiądz Jakub Falkowski, rektor instytutu, jeszcze przed jego otwarciem wybrał się do Wiednia z kilkoma niesłyszącymi uczniami. Tam podglądał, jak uczy się głuchych, i tak jak l’Épée stawiał na język migowy.

Po jego śmierci głusi mówili, że należy się modlić nie za niego, ale do niego.

Przez kolejne dziesięciolecia języki migowe, których nie dało się utrwalić, były przekazywane z pokolenia na pokolenie.

​

Przełom nastąpił wraz ze słynnym w środowisku głuchych kongresem mediolańskim w 1880 roku. Słyszący pedagodzy podjęli wówczas decyzję: głusi żyją wśród słyszących, trzeba więc robić wszystko, by nauczyli się mówić i rozumieli mowę.

Wygrał oralizm. Chociaż nie wszędzie i nie od razu. W Instytucie Głuchoniemych zapanował na dobre dopiero ponad dwadzieścia pięć lat później, a to dlatego, że ówczesny dyrektor placówki Jan Papłoński nie był jego zwolennikiem.

​

W wielu szkołach miganie zostało zakazane, a języki migowe zeszły do podziemia, czyli do domów, w których mieszkali głusi. Bliscy głuchych wspominają, że jeszcze kilkanaście lat temu ich rodzice albo dziadkowie wstydzili się migać na ulicy.

Głusi zapamiętali tę datę. Po 1880 roku – mówią – nastały wieki ciemne.

2.

– Opowiedzcie mi o waszych szkołach – prosiłam głuchych w różnych częściach Polski.

Niewielka świetlica, w której regularnie spotykają się głusi. Podobnych miejsc jest w kraju więcej, bo zanim pojawił się szybki internet, a w telefonach kamera, musieli się spotkać, żeby porozmawiać.

​

Wstaje starszy mężczyzna. Miga powoli wpatrzony w tłumaczkę. Co jakiś czas opuszcza ręce, rozgląda się, sprawdza, czy wszyscy go rozumieją.

​

To były lata sześćdziesiąte xx wieku, szkoła dla głuchych. Lekcje zaczynały się wcześnie, ale dzieci szły nie na zajęcia, lecz w pole, zbierać ziemniaki. Za tę pracę dostawały miskę zupy. Mężczyzna się krzywi, bo to była zupa tylko z nazwy. Raczej woda z marchewką. I tak codziennie, deszcz, nie deszcz. Wracały do internatu, gdy się ściemniało.

Zgłasza się drugi mężczyzna.

​

– Moi rodzice słyszeli, więc nie mieliśmy żadnego kontaktu – miga. – W szkole nie uczono nas języka, ani polskiego, ani migowego. Lekcje były od razu po polsku, więc nic z nich nie rozumieliśmy. Wymyśliliśmy z kolegami proste gesty i tak się porozumiewaliśmy. Dopiero w szkole zawodowej dla głuchych w innym mieście poznałem chłopaków, którzy mieli niesłyszących rodziców. To oni nauczyli mnie migać.

Kilka osób w sali, także młodszych, przytakuje. One też nauczyły się języka migowego od innych głuchych.

Kobieta z pierwszego rzędu miga, że nienawidzi słowników języka polskiego i dodaje:

– Nauczyciele w szkole mówili do nas, mówili, mówili... Nic nie rozumieliśmy. Potem pisali jakieś słowa na tablicy, a my je przepisywaliśmy. Albo rozdawali nam słowniki języka polskiego i kazali wynotowywać po kolei słówka. Litera a – „agrafka", dwadzieścia razy. Potem uczyliśmy się tych słów na pamięć, choć nie wiedzieliśmy, co znaczą.

Obok niej siedzi młodsza kobieta, która skończyła szkołę dla głuchych dwadzieścia lat temu. Twierdzi, że w tych placówkach niewiele się zmieniło od jej czasów. Wysuwa język, ciągnie za koniuszek, palce nie ześlizgują się, ma wprawę. Otwiera oczy szerzej, jakby sobie przypominała, jak dwadzieścia lat temu w podstawówce dla głuchych ktoś inny ciągnął ją za język. Puszcza. Po chwili mówi „rrr". „Rrr" jest wyraźne, ale ona o tym nie wie, nie słyszy go.

​

Równocześnie zaczyna migać kilka osób. Tłumaczka prosi, żeby zgłaszały się po kolei.

Inna kobieta rozchyla lekko usta i z jej gardła wydobywa się „rrr". Nauczyła się tego w szkole dzięki wkładanej do gardła metalowej łyżce. Za nią stoi jej brat, także głuchy, patrzy na siostrę, przytakuje. Podobnie jak parę innych osób – im również wkładano łyżki do buzi. Dwie kobiety, nieco starsze, też wysuwają języki. Rozlega się grupowe „rrr".

Kilka osób opuszcza głowy, ktoś odwraca wzrok. Nie chcą o tym rozmawiać. Starszy mężczyzna zakrywa dłońmi uszy. Wykrzywia twarz.

– Kazali nam nosić aparaty, uczyć się polskiego – miga. – A my słyszeliśmy w nich tylko bulgot. Za nienoszenie aparatów była kara: stanie na baczność. Ty stoisz – reszta patrzy. Za miganie – bicie po rękach.

Zamyśla się.

​

– Czasami brali kogoś z nas na środek klasy i odpytywali ustnie, jak słyszących. Pytali, choć wiedzieli, że nie słyszymy ich pytań i nie odpowiemy, bo nie potrafimy mówić. Ale wystarczyło wydobyć głos. Oni chcieli tylko naszego głosu. Głos głuchego był ich największym sukcesem. – Mężczyzna uśmiecha się pod nosem. – Mówiłem: „ble, ble, ble", a nauczycielka kiwała głową: „bardzo dobrze".

Po spotkaniu podchodzi do mnie jeszcze kilka osób. Młody chłopak pracuje w sklepie. Czasem gdy ktoś go pyta o brakujący produkt, wskazuje palcem ucho, że nie słyszy. Z ruchu warg klienta udaje mu się wtedy odczytać: „Ukrainiec".

– Myślą, że jestem cudzoziemcem, bo nie mówię po polsku – miga.

Starsza kobieta zatrzymuje mnie już przy drzwiach. Patrzy niepewnie, rozgląda się. Zaokrągla ramiona, pochyla głowę, bierze jedną dłoń w drugą, jakby chciała je zatulić. Gładzi opuszką palca płytkę paznokcia. Ruch jest powolny, monotonny, czuły.

 – Tu obcinali. – Pokazuje na paznokieć, mniej więcej w jednej trzeciej długości. – Każdemu, obowiązkowo. Do krwi. Palce nas bolały. Przez kolejne dni nie mogliśmy migać nawet w ukryciu, bo w szkole, na lekcjach i na przerwach, miganie było zakazane. A myśmy potrafili tylko migać.

3.

Głucha kobieta, którą spotykam w małym mieście na zachodzie Polski, siada naprzeciw tłumaczki. Skończyła podstawówkę ponad czterdzieści lat temu. Miga bez zatrzymywania rąk, sprawnie. Dłonie uderzają o siebie, odbijają się od jej klatki piersiowej. Jakby czuły, że to, co złe, trzeba opowiedzieć szybko. Zdania są krótkie, rwane, wyraziste.

Było ich w domu czworo rodzeństwa, wszyscy głusi.

– Matka się nas wstydziła – miga. – Wysłała nas do szkoły dla głuchych z internatem. Bardzo chciała, żebyśmy nauczyli się mówić.

Kobieta nie pamięta imienia ani nazwiska wychowawcy. Zapamiętała jedynie twarz i ręce.

– Za karę musieliśmy klęczeć. Nikt nie próbował usiąść. Kary były za wszystko, także za miganie. Kazał nam też przepraszać: głośno i wyraźnie. Chociaż nie umieliśmy mówić.

Ręce przyspieszają.

– Budził nas wcześnie. Najpierw musieliśmy robić różne rzeczy, na przykład myć ubikację. Jeśli uznał, że coś zrobiliśmy niedokładnie, zabraniał jeść. Nie dawał śniadania ani obiadu, dostawaliśmy dopiero kolację. Gdy znalazł zabłocone buty albo kurz na półkach, brał szmatę, ścierał brud i wcierał nam go w twarz.

Ręce spieszą się za wspomnieniami.

– Jedną dziewczynkę, która najbardziej się buntowała, bił. Dzieci się bały, nie mogły zasnąć. Sikały do łóżek. A on przychodził i sprawdzał majtki. Jeśli były mokre, kazał je zdjąć. Albo brał szmatę, rzucał ją w to mokre miejsce na łóżku, a potem obwiązywał dziecku wokół głowy. Robił apele rano i wieczorem. Wszyscy na baczność. Dwa rzędy: w jednym ci z biednych domów, w drugim ci z bogatych. Wśród nich dzieci z zasikanymi majtkami albo ze szmatą na głowie.

Kobieta obserwuje dłonie tłumaczki, gdy przekłada jej moje pytania, jakby nie była pewna, czy zrozumiałam, o czym miga. Czy ręce tłumaczki dobrze opowiadają jej życie.

– Przychodził, gdy się kąpałyśmy. Musiałyśmy wchodzić pod prysznic razem. Nie było zasłon. Siadał i patrzył. Dzieci próbowały się skarżyć, ale nasza mama nie umiała migać, a my mówić, więc nie potrafiliśmy jej nic powiedzieć. Chciała, żebyśmy mówili. A mówić można się było nauczyć tylko w szkole.

(....)

Głusi mówią, że niechętnie opuszczali szkoły – tylko tam byli wśród innych głuchych, tylko tam mogli migać.

Tłumaczka języka migowego opowiedziała mi historię chłopca, który urodził się na wsi i był jedynym głuchym w okolicy. Rodzice najpierw dziwili się, że dziecko nie zaczęło mówić, ale w końcu przestali się dziwić i wymyślali proste gesty lub odgrywali scenki, które pozwalały im się trochę porozumieć. Chłopiec pomagał ojcu w gospodarstwie, wykonywał prace, które nie wymagały zbyt wielu słów. O szkole dla głuchych powiedział jego rodzicom ksiądz. Zawieźli syna do internatu.

W chłopcu zaczęła następować przemiana. Wciąż nie potrafił mówić, pisać ani czytać, ale za każdym razem, gdy wracał do domu na święta albo wakacje, był radośniejszy. Próbował pokazywać rodzicom różne rzeczy rękami, lecz oni go nie rozumieli. Po kilku latach skończył szkołę i wrócił do domu rodziców na stałe. Dalej próbował coś pokazywać rękami, ale zauważył, że to na nic, że nie rozumieją, więc przestał. Rodzice zmarli, a głuchy mężczyzna odziedziczył dom i gospodarstwo.

– Wtedy go ponownie spotkałam – opowiada tłumaczka języka migowego. – Umówiliśmy się u notariusza. Znałam jego historię, wiedziałam, że był w szkole dla głuchych. Zamigałam coś na przywitanie. Patrzył uważnie na moje dłonie, czasem zapalało mu się światło w oczach, jakby sobie coś nagle przypomniał, ale potem gasło. Używałam coraz to prostszych znaków, mężczyzna jednak nie odpowiedział na żadne pytanie. Zrozumiałam, że żyjąc wśród słyszących, zapomniał swojego języka. (...)