Przeniesienie się ze społeczności w znacznej mierze samowystarczalnej do skomercjalizowanego społeczeństwa jest bardzo, ale to bardzo trudne – twierdzi. – Tutaj bez pieniędzy po prostu nie przeżyjesz. Na wyspach jest zupełnie inaczej. Nawet jeśli nie masz pieniędzy, zostaje ci twoja rodzina, twoje poletko i ryby.

​

Saloa, który na Tuvalu pracował w urzędzie do spraw rybołówstwa, obecnie jest przewodnikiem i edukatorem w Auckland War Memorial Museum (muzeum poświęconym dziejom i przyrodzie archipelagów Oceanu Spokojnego – przyp. FORUM). – Czasem czuję się, jakbym zdradził swój naród, jakbym porzucił własnych ziomków. Ale tu mam szansę opowiadać innym o ich tragicznym położeniu – ciągnie. Choć wyjechał, by zapewnić rodzinie pewniejszą przyszłość, nie uważa, by przesiedlenie całego narodu było rozwiązaniem. – Moje trzecie dziecko urodziło się w Nowej Zelandii. Córka nie ma pojęcia o życiu na Tuvalu, omija ją coś niezmiernie ważnego. Bardzo mnie to smuci – wyznaje. – Utraciła nasze wyspiarskie cnoty, z którymi dorastałaby w kraju: szacunek, wzajemną pomoc, wspólną pracę. Tutaj tego nie ma. Niby naucza się o tym w szkołach, ale to coś zupełnie innego.

Australia także zaoferowała Tuvalu ziemię dla przesiedleńców, ale w zamian za prawa do wód terytorialnych i łowisk – władze archipelagu odrzuciły tę propozycję. Imigrantów zaprosiło również sąsiednie Fidżi, które samo jednak zmaga się z efektami zmian klimatu. Jako że obowiązująca obecnie Konwencja ONZ dotycząca statusu uchodźców z 1951 roku nie przewiduje wsparcia ani ochrony dla uchodźców klimatycznych, mieszkańcy tego kraju muszą radzić sobie sami.

​

Odzyskajmy ląd!

Na archipelagu nie ma już wyżej położonych terenów, na które można by się bezpiecznie przenieść. Mimo to wielu wyspiarzy nie zamierza opuszczać ziemi swych przodków. Podjęto więc działania na rzecz odzyskania lądu – w ramach Programu Dostosowania Wybrzeża Tuvalu. Przedsięwzięcie to rozpoczęło się w 2017 roku, ze wsparciem finansowym Globalnego Funduszu Klimatycznego i w porozumieniu z Programem Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP). Celem jest zmniejszenie zagrożenia ze strony oceanu i stworzenie długoterminowej strategii dostosowawczej dla całego kraju, nazywanej projektem L-TAP albo Te Lafiga o Tuvalu (Schronienie dla Tuvalu).

Z analizy szczegółowych danych o wysokości gruntów oraz głębokości dna morskiego wynika, że 46 procent centralnej, zabudowanej części Fongafale – największej z wysepek, na których leży Funafuti – w praktyce już znajduje się poniżej poziomu morza. Te dane są kluczowe dla opracowania L-TAP. Jego celem jest stworzenie bezpiecznego, położonego wystarczająco wysoko lądu o powierzchni 3,6 kilometra kwadratowego, na który można by przesiedlać ludzi i przenosić infrastrukturę; zabezpieczenie dostępu do wody pitnej; zwiększenie bezpieczeństwa żywnościowego i energetycznego; zapewnienie przestrzeni dla obiektów publicznych i komercyjnych, w tym urzędów, szkół i szpitali. Pełniący funkcje ministra finansów i rozwoju gospodarczego oraz ministra ds. zmian klimatycznych Seve Paeniu mówi, że władze chcą w ten sposób udowodnić obecnym i potencjalnym donatorom, iż inwestowanie w taki długoterminowy projekt ma sens.

Poliata, który pracował jako marynarz, a potem studiował teologię, dziś jest jednym z koordynatorów prac. – To duże wyzwanie, ale zdobywam nowe doświadczenia – mówi. – Nie wiedziałem na przykład, że można zasysać piasek z laguny i stworzyć z niego nowy ląd – wyjaśnia. Wierzy, że wydarte morzu grunty zapewnią mieszkańcom źródło utrzymania i zachęcą ich do pozostania na archipelagu. – Jako obywatele musimy tu zostać i bronić naszego kraju.

​

Bo jeśli uratujemy kraj, to uratujemy cały świat.

​

Cyfrowy bliźniak

W 2021 roku minister sprawiedliwości, łączności i spraw zagranicznych Tuvalu, Simon Kofe, trafił na pierwsze strony gazet, gdy wygłosił swoje przemówienie na Cop26, konferencji ONZ poświęconej zmianom klimatu, stojąc po kolana w morzu. „Toniemy” – oznajmił światu.

Wobec wiszącego nad archipelagiem widma zagłady państwa powołało do życia projekt Future Now (Przyszłość teraz): pakiet trzech inicjatyw zmierzających do zachowania państwowości, instytucji i kultury kraju w razie spełnienia się najczarniejszego scenariusza. Pierwsza z nich adresowana jest do społeczności międzynarodowej, wzywanej do wspólnego wdrażania rozwiązań zapobiegających zmianom klimatu – w duchu kluczowych dla Tuvalu wartości „olaga fakafenua” (życia we wspólnocie), „kaitasi” (współodpowiedzialności) i „fale-pili” (dobrego sąsiedztwa). Druga zakłada zabezpieczenie w prawie międzynarodowym państwowości i granic morskich w wypadku zniknięcia lądowego terytorium kraju. Trzecia zaś ma na celu stworzenie cyfrowego narodu.

Jednym z elementów digitalizacji Tuvalu jest umieszczenie usług administracji publicznej i konsularnych w chmurze. Umożliwiłoby to organizowanie wyborów i zachowanie przez instytucje rządowe dotychczasowych funkcji. – Gdyby rząd musiał udać się na uchodźstwo, a ludność rozproszyła po całym świecie, mielibyśmy gotowe ramy do koordynowania naszych działań, świadczenia usług publicznych, zarządzania zasobami oceanu – wyjaśnia Kofe. Jego przemówienie na ubiegłorocznym Cop27 zostało nagrane na tle wirtualnej kopii Te Afualiku – pierwszej z wysp Tuvalu w całości przeniesionej do rzeczywistości wirtualnej. Na podstawie zdjęć satelitarnych oraz fotografii i ujęć z dronów odtworzono ją z dokładnością do ziarnka piasku, dbając nawet o zachowanie układu prądów morskich w omywających ją wodach. Te Afualiku to wstęp do zdigitalizowania całego archipelagu: wysp, atoli i raf koralowych, lagun, słonawej gleby, palm oraz nielicznych już upraw pandanów, chlebowców i jamsu – pejzażu, który wkrótce może przestać istnieć.

Singapur, także zagrożony podnoszeniem się poziomu oceanów, stworzył już swą cyfrową wersję, wykorzystywaną do planowania przestrzennego i zapobiegania katastrofom naturalnym. Tuvalu zamierza pójść o krok dalej. Wobec ryzyka utraty tożsamości kulturowej, władze sprawdzają, jak wykorzystać technologie wirtualnej i rozszerzonej rzeczywistości, by umożliwić przyszłym pokoleniom na uchodźstwie przetrwanie jako naród podzielający wspólną kulturę, wiedzę przodków i system wartości. Jeśli ów projekt zostanie wcielony w życie, obywatele będą mogli komunikować się w przestrzeni cyfrowej, w warunkach odwzorowujących prawdziwe życie, i w ten sposób zachować język i zwyczaje. – Mamy niezwykle silne więzi z naszymi lądami i z oceanem. To tu spoczywają nasi przodkowie, więc owe relacje mają również wymiar duchowy – wyjaśnia Kofe. – Chcemy spróbować zachować naszą kulturę w postaci, w jakiej istnieje obecnie.

Jak dotąd nie ma jeszcze przykładów na to, by państwo narodowe można było z powodzeniem przenieść do świata wirtualnego. Wyzwania techniczne, społeczne i polityczne są ogromne, a Kofe zastrzega, że przedsięwzięcie jest na wstępnym etapie. Twierdzi jednak, że po jego wystąpieniu na Cop27 do władz Tuvalu zgłosiło się kilka firm z branży metaverse, a wkrótce wybiera się w podróż do Korei Południowej, gdzie ma rozmawiać o rozwoju projektu.

​

Kultura wirtualna

Tuvalu to kraj zdecydowanie chrześcijański, tak jak większość wyspiarskich państw Pacyfiku. Codziennie o 18.45 ruch na ulicach zamiera na kwadrans, a czas ten jest przeznaczany na uwielbienie Boga. Śpiewa się pieśni pochwalne, a parafianie gromadzą się

w świetlicach, by świętować i tańczyć tradycyjny taniec „faitele”. Niegdyś wykonywano go do rytmu wybijanego na puszce po okrętowych sucharach; dziś muzycy uderzają w wielki bęben z drewna, coraz szybciej i szybciej, aż tancerze nie są w stanie nadążyć i wszyscy wybuchają śmiechem. W „fale kaupule”, tradycyjnych domach wspólnoty, starsze kobiety uczą młodych, jak okazywać szacunek seniorom.

Władze Tuvalu chcą ochronić i zachować wszystkie te opowieści i praktyki, wraz z ich kulturalnym i społeczno-historycznym kontekstem, a także zmianami następującymi z upływem czasu.

Taka cyfrowa wspólnota narodowa mogłaby być bezcenna zwłaszcza dla diaspory – znalazłoby się w niej wszystko, co żyjące z dala od ojczyzny pokolenia zaczynają tracić: od tradycyjnych ceremonii ślubnych po język.

Saloa bardzo chwali pomysł stworzenia cyfrowego bliźniaka Tuvalu; w jego słowach słychać, jak bardzo tęskni za domem. – Wiem, brzmi to dziwacznie, ale pomysł jest genialny – przekonuje. – Tuvalu leży na styku Polinezji, Mikronezji i Melanezji, czerpiemy z kultur tych trzech obszarów. Jesteśmy braćmi i siostrami: łączy nas to, jak osiedliliśmy się na wysepkach i przetrwaliśmy na nich dwa tysiące lat, jak nasza kultura zmieniła się po przybyciu Palangi (czyli białych), jak samoańscy pastorzy odmienili nasz język. Łączy nas też ocean. To od niego od zawsze zależało nasze przetrwanie, ale teraz stał się zagrożeniem… Co więc nam pozostało? Stwórzmy ten wirtualny świat!

Teafa zgadza się, że Tuvalu powinno eksperymentować z cyfrową przyszłością. Uważa jednak, że pewnych rzeczy trzeba doświadczać w sposób bezpośredni. – Osobiście nie chciałabym uczyć się własnej kultury za pośrednictwem technologii, w wersji wirtualnej. Chciałabym doświadczać jej namacalnie: na ziemi, gdzie dorastałam, z ludźmi, z którymi dorastałam, w języku, którym mówię na co dzień – wylicza. Inni obawiają się o bezpieczeństwo danych i o to, kto będzie miał do nich dostęp.

​

W obliczu nieznanego

Kofe przypomina jednak, że Future Now to plan B. Podkreśla, że podstawowym celem władz jest uczynienie wszystkiego, co w ich mocy, by archipelag przetrwał jak najdłużej.

– To nas najbardziej dotykają zmiany klimatu, a przecież przyczyniamy się do nich w minimalnym stopniu. Kraje o najwyższych emisjach powinny wziąć na swe barki proporcjonalnie dużą odpowiedzialność, przedsięwziąć zdecydowane, ambitne działania – dodaje minister Paeniu.   (The Guardian News & Media / Forum)