Odchodzenie od przemocy

A co, gdybyśmy nigdy nie poszli do szkoły i nie czuli, że musimy coś robić, by zasłużyć na miłość, uznanie i szacunek? Historię Andrégo i Arna Sternów przedstawia Maria Hawranek

W średniowieczu dziecko stawało się młodym człowiekiem już w wieku 8–9 lat. Zgodnie z prawem kanonicznym panna młoda musiała mieć co najmniej 12 lat, a pan młody – 14. Ten fakt mocno utrudniał życie najpotężniejszym rodom. Zaraz po przyjściu dziecka na świat jego ojciec, chcąc powiększyć zasoby i prestiż rodziny, rozpoczynał poszukiwania synowej lub zięcia. W czasie dobijania targu z dru-gim rodem dzieci będące przedmiotem transakcji nie miały nic do powiedzenia. Gdy król Polski i Węgier Ludwik Andegaweński swatał swoją córkę Jadwigę z Wilhelmem Habsburgiem, miała ona zaledwie cztery lata. Wybrany dla niej mąż był cztery lata starszy. Aby uniknąć konfliktów z Kościołem, kontrakt między rodami nazywano „zaręczynami na przyszłość” (łac. sponsalia de futuro). Miały one tę zaletę, że jeśli priorytety polityczne się zmieniały, łatwiej się je zrywało niż związek sakramentalny. Tak się stało z zaręczynami Jadwigi Andegaweńskiej, która dla dobra polskiej racji stanu w wieku 13 lat zamiast Habsburga poślubiła Władysława Jagiełłę.

Zainteresowanie dziećmi jako samodzielnymi bytami odrodziło się w Europie w czasach odkrywania antyku. Za sprawą pism staro-żytnych filozofów wróciła moda na dbałość o edukację i wychowywanie potomstwa. Początkowo głównym narzędziem w procesie wychowania były kary cielesne. Regularne bicie podopiecznych uznawano za czynność tak konieczną, że w szkołach przy-klasztornych powstał zwyczaj wiosennej wycieczki do brzozowego gaju. Tam uczniowie sami zbierali dla swojego nauczyciela zapas rózg na cały rok.

Zmiana w tym sposobie myś­le­nia przyszła wraz z założonym w 1540 r. przez Ignacego Loyolę Towarzystwem Jezusowym. Jezuici sto-sowali przemoc jedynie w sytuacjach nadzwyczajnych, a karę cielesną mógł wymierzyć uczniowi posługacz, nigdy nauczyciel. Zbudowana przez zakon ogólnoeuropejska sieć bezpłatnych szkół dla młodzieży cieszyła się znakomitą renomą. „Uczyli najlepiej ze wszystkich” – przyznawał z niechęcią angielski filozof Francis Bacon. Sukcesy zakonu uświadomiły miłośnikom empiryzmu, jak ważna jest edukacja nieopierająca się na przemocy. Jeden z największych filozofów XVII w. John Locke w swoich Myślach o wychowaniu namawiał rodziców, żeby starali się stymulować dzieci do nauki i dobrego zachowania, używając przede wszystkim pochwał.

Jeszcze dalej szedł wspomniany Rousseau, który w Emilu krytykował wszystkie ówczesne wzorce traktowania dzieci. Zgodnie z obo-wiązującą modą ludzie szlachetnie urodzeni i bogaci nie zajmowali się nimi, bo tak czynił plebs. Noworodka karmiła mamka, a potem trafiał on na wychowanie do dziadków lub ubogich krewnych, którym wypłacano pensję. Dziecko wracało do domu, kiedy ukończyło co najmniej pięć lat. Maluch nagle tracił najbliższe mu osoby. Potem jego wychowanie oraz edukację nadzorowała surowa biologiczna matka. Ojca widywał sporadycznie. Zamiast miłości dostawał codzienne lekcje okazywania rodzicom szacunku i posłuszeństwa. Rousseau wszystko to potępił. „Jego oskarżenia i wezwania wstrząsnęły opinią publiczną, ze łzami w oczach czytały je kobiety. I jak przedtem  było  modą  oddawać  dziecko  mamce,  tak  po  Emilu  stało  się w wyższych sferach modą karmienie przez matkę” – zapisał

w Historii wychowania Stanisław Kot. Jednak moda oderwana od prawa i uwrażliwiania społeczeństwa na los dzieci nie mogła odmienić rzeczywistości.

​

Przytułek i fabryka

„W wielu wsiach i miasteczkach przetrzymywano nowo narodzone dzieci od 12 do 15 dni, czekając, aż zgromadzi się ich większa liczba. Dopiero wtedy  transportowano je,  często  w  stanie  skrajnego  wyczerpania, do przytułku” – pisze w tekście Dzieci porzucone

w społeczeństwach dawnej Europy i Polski Marian Surdacki. Gdy elity odkrywały na Starym Kontynencie człowieczeństwo dzieci, mniej zamożni mieszkańcy zaczynali na masową skalę odtwarzać zupełnie  inne  starożytne  wzorce.  Porzucanie  niechcianych dzieci

w XVIII w. znów stało się normą. Zazwyczaj trafiały one do utrzymywanych przez gminy zakładów opiekuńczych. W ówczesnym Londynie każdego roku przytułki przyjmowały około 15 tys. maluchów. Dożyć dorosłości udawało się nielicznym. W skali całej Europy liczba  porzuconych  dzieci  w  XVIII  w.  szacowana  jest  na  mniej  więcej 10 mln. Moralne potępienie ze strony Kościołów katolickiego

i protestanckiego niewiele już dawało.

Paradoksalnie skuteczniejsza okazała się… rewolucja przemysłowa, choć początkowo zapowiadało się zupełnie na odwrót. W Wiel-kiej Brytanii mieszkańcy wsi, gdy musieli emigrować do miast, w pierwszej kolejności pozbywali się uciążliwego potomstwa. Londyńskie przytułki przeżywały oblężenie, a po ulicach metropolii włóczyło się około 120 tys. porzuconych dzieci. Wprawdzie większość nie przeżywała roku, jednak te, które przetrwały, wymagały jedzenia i ubrań. Finansowanie przytułków mocno obciążało więc budżety gminne. „Dla władz miejskich, obarczonych problemem mnóstwa niechcianych dzieci, nowe zakłady tekstylne w Lan-cashire, Derby i Notts były prawdziwym darem niebios” – piszą Barbara i John Lawrence Hammondowie w The Town Labourer.

Z początkiem XIX w. angielskie przytułki stały się źródłem taniej siły roboczej dla nowo powstających fabryk. Sieroty, żeby otrzymać dach nad głową i wyżywienie, musiały na siebie zarabiać. Wkrótce to samo spotkało ich rówieśników z ubogich rodzin. „Utarło się w okręgach fabrycznych, że rodzice posyłają swych siedmio- czy ośmioletnich synów i córki – zimą i latem, o szóstej rano, czasem więc po ciemku, niekiedy w mróz i śnieg – do fabryk” – próbował uwrażliwiać na los dzieci w 1813 r. Robert Owen. Ów niezwykły menedżer przędzalni w New Lanark w zbudowanym przez siebie osiedlu robotniczym zapewnił dzieciom pracowników przedszkole. Oferowało ono maluchom nie tylko opiekę, lecz także naukę czytania i pisania.

Jednak Owen pozostawał chlubnym wyjątkiem. Gdy za sprawą jego apeli w 1816 r. brytyjski parlament powołał specjalną komisję, wkrótce ustaliła ona, że aż 20% robotników w przemyśle włókienniczym miało mniej niż 13 lat. Bywały też przędzalnie, gdzie 70% siły roboczej stanowiły dzieci. Standardowo pracowały po 12 godzin dziennie, a wolne miały jedynie niedziele. Ich nadzorcy utrzymywali dyscyplinę za pomocą kijów. Taka codzienność, w połączeniu z epidemią gruźlicy, nie dawała małym robotnikom szans na zbyt długie życie. Protesty Owena i jego sympatyków jednak przez długie lata prawie niczego nie zmieniły. „Przemysł jako taki poszukuje nowych, mniej wprawnych, ale za to tańszych robotników. Najmilej widziane są małe dzieci” – zauważał dwie dekady później francuski socjalista Eugène Buret.

​

Budzące się sumienie

Wśród dokumentów dostępnych w Brytyjskim Archiwum Narodowym znajduje się raport rządowego inspektora fabrycznego z sier-pnia 1859 r. Lakonicznie opisuje on przypadek 13-letniej robotnicy z przędzalni w Wigan, Marthy Appleton. „Z powodu omdlenia jej lewa ręka została złapana przez maszynę, przez co straciła wszystkie palce” – zanotował inspektor. Jak przypuszczał, dziewczynka zemdlała z powodu zmęczenia. Następnego dnia właś­ciciel fabryki uznał, że tak wybrakowane dziecko do niczego już się nie przyda. Wyrzucił je więc z pracy.

„Tam, gdzie kiedyś pracował jeden mężczyzna, można znaleźć kilkoro dzieci czy kobiet, które wykonują podobną pracę za głodowe pensje” – alarmował Eugène Buret. Ów stan rzeczy zaczynał budzić sumienie u coraz większej liczby ludzi. Spory wpływ na to miała działalność niemieckiego pedagoga Friedricha Fröbela. Odwiedzał on kolejne miasta, by wygłosić odczyty. Postulował oddanie dzieciom dzieciństwa i zachęcał do zapewnienia im opieki oraz darmowej edukacji. Idee Fröbela dramatycznie kontrastowały z donie-sieniami prasy o strasznym losie dzieci w fabrykach.

Pierwszy zareagował rząd Prus, który już w 1839 r. zabronił zatrudniania małoletnich. We Francji podobny zakaz wszedł w życie dwa lata później. Natomiast w Wielkiej Brytanii premier Robert Peel musiał stoczyć walkę z parlamentem, nim ten zgodził się w 1844 r. przyjąć Factory Act. Zabraniał on dzieciom, które nie ukończyły 13 lat, pracować w fabrykach dłużej niż 6 godzin. Jednocześ­nie nakazywał pracodawcom zapewnić im edukację w przyfabrycznych szkołach. Wkrótce mocarstwa odkryły, że o ich sile zaczynają decydować obywatele zdolni wydajnie pracować i skutecznie walczyć na polach bitew. Okaleczane w pracy dzieci zupełnie nie nadawały się do służby wojskowej. Wraz z końcem XIX w. nieletni robotnicy wreszcie zniknęli z europejskich fabryk.

​

W obronie dziecka

„Mama ma zwyczaj biczowania mnie i bicia każdego dnia. Biła mnie skręconym batem na gołe ciało. Bat zawsze zostawiał czarne i nie-bieskie ślady na moim ciele” – opowiadała przed nowojorskim sądem w kwietniu 1874 r. 10-letnia Mary Ellen Wilson. W obronie mal-tretowanej przez opiekunów dziewczynki (jej biologiczni rodzice nie żyli) stanęła działaczka społeczna Etty Wheeler. Gdy jej prośbom o interwencję kolejno odmawiali policja, sąd, a nawet burmistrz Nowego Jorku, kobieta zwróciła się o pomoc do Amerykańskiego Towarzystwa Zapobiegania Okrucieństwu wobec Zwierząt (ASPCA). Jego prezes Henry Bergh pierwszy zgodził się z panną Wheeler, że dziecko  nie  jest  własnością  opiekunów.  Korzystając  ze  swojego  doświadczenia  w walce o  prawa zwierząt, rozpoczął prasową

i sądową batalię o małą Wilson. Opublikowane przez „New York Timesa” zeznania dziewczynki, opowiadającej sędziemu o co-dziennych torturach, wstrząsnęły opinią publiczną. Sąd odebrał dziecko jego opiekunom, a sadystyczną macochę skazał na rok cięż-kich robót. Mary Ellen Wilson trafiła pod opiekę Etty Wheeler. Jej historia zainspirowała obrońców praw zwierząt do założenia w 1877 roku stowarzyszenia American Humane, które walczyło o to, by państwo otaczało opieką każde krzywdzone stworzenie, także dziecko.

Również na Starym Kontynencie ta idea znajdowała coraz więcej zwolenników. „W środowiskach burżuazyjnych bardziej jeszcze niż w arystokratycznych prawie wcale nie bije się dzieci w domu. Ostaje się jeszcze gdzieniegdzie jakaś rózga lub dyscyplina, lecz spotykają się one z coraz większym potępieniem” – odnotowuje Historia życia prywatnego pod redakcją Philippe’a Arièsa i Georges’a Duby’ego. Równocześnie odchodził w niepamięć zwyczaj powierzania opieki nad potomstwem obcym osobom. „Pod koniec XIX wieku każda dobra matka zajmuje się rzeczywiście swoim niemowlęciem, które staje się ważną osobą”.

W 1900 roku ukazała się bestsellerowa książka Ellen Key Stulecie dziecka. Nauczycielka ze Szwecji namawiała w niej rodziców, by zapewnili potomstwu przede wszystkim miłość i poczucie bezpieczeństwa, a podczas wychowania ograniczali się do „cierpliwego śledzenia, jak natura sama sobie poradzi”. Jednak z idea­lizmem Szwedki zderzała się inna prekursorska praca – O wychowaniu, autorstwa Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Autorzy postulowali, by „wychowanie domowe zastąpić społecznym”. Indoktrynacją dzieci miały zajmować się szkoła oraz organizacje młodzieżowe, których celem było przygotowanie młodych ludzi do walki z konser-watywnym pokoleniem rodziców o nowy świat.

Czy XX wiek przyniósł przełom, jeśli chodzi o sposób traktowania dzieci? W 1924 roku Liga Narodów przyjęła Deklarację praw dziecka. W otwierającej ją preambule oznajmiano, że „ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego”. To ważny postulat, ale niestety w wielu miejscach na świecie wciąż nie jest on ­realizowany.    ("Przekrój")