top of page

Deklaracja niepodległości USA

​

Wszystko to już było dużo wcześniej...

​

Wikingowie - diabÅ‚y póÅ‚nocy?

Deklaracja

historia

 lipiec 2023 / 7 (11)

fajerwerki_edited.jpg

O tym, jak Stany Zjednoczone powstały przeciwko Wielkiej Brytanii

Deklaracja niepodległości USA

WOJTEK DUCH

Deklaracja niepodlegÅ‚oÅ›ci Stanów Zjednoczonych to dokument, który zostaÅ‚ przyjÄ™ty przez trzynaÅ›cie angielskich kolonii zbuntowanych wobec Imperium Brytyjskiego. StanowiÅ‚  akt polityczny wojny, która zakoÅ„czyÅ‚a siÄ™ uzyskaniem niepodlegÅ‚oÅ›ci przez Stany Zjednoczone.

Ustawa stemplowa

BezpoÅ›rednim powodem do wybuchu fali niezadowolenia w koloniach byÅ‚a ustawa stemplowa przyjÄ™ta przez brytyjski parlament w 1765 r. WprowadzaÅ‚a konieczność umieszczenia stempla na gazetach, czasopismach, dokumentach urzÄ™dowych, polisach, aktach stanu cywilnego itd. ByÅ‚a de facto olbrzymiÄ… podwyżkÄ… podatków. Wielka Brytania w ten sposób chciaÅ‚a odrobić wydatki jakie poniosÅ‚a w wojnie siedmioletniej. Dodatkowymi kosztami dla Londynu byÅ‚o także utrzymywanie licznych wojsk w Ameryce PóÅ‚nocnej.

Jako, że ustawa stemplowa miaÅ‚a bardzo szeroki zakres stosowania to niemalże każdy kolonista w swoim portfelu odczuÅ‚ jej skutki. Toteż rozpoczęły siÄ™ mniej lub bardziej formalne protesty przeciwko jej obowiÄ…zywaniu. Dyskutowano także czy Wielka Brytania miaÅ‚a w ogóle prawo do naÅ‚ożenia takich podatków. W Izbie Obywateli Wirginii zainicjowano wiele rezolucji krytykujÄ…cych nowe prawo, w tym stwierdzajÄ…cych, że wyÅ‚Ä…cznie lokalny parlament ma prawo nakÅ‚adać nowe podatki. PowstaÅ‚a także organizacja Synów WolnoÅ›ci majÄ…ca koordynować dziaÅ‚alność przeciwko ustawie stemplowej. W efekcie ustawa staÅ‚a siÄ™ martwym prawem, gdyż nikt jej nie przestrzegaÅ‚, a zapasy stempli zniszczono.

Rozbudzone antybrytyjskie nastroje spowodowaÅ‚y, że przedstawiciele różnych kolonii postanowili wspóÅ‚dziaÅ‚ać. Toteż w październiku 1765 r. zorganizowano kongres w Nowym Jorku. ByÅ‚ to pierwszy zjazd delegatów z poszczególnych kolonii. WziÄ™li w nim udziaÅ‚ przedstawiciele stanów: Massachusetts, Rhode Island, Connecticut, Nowego Jorku, New Jersey, Pensylwanii, Delaware, Maryland i PoÅ‚udniowej Karoliny. Wszyscy wybrani delegaci byli czÅ‚onkami ich kolonialnych ciaÅ‚ ustawodawczych. Na Kongresie uchwalono deklaracjÄ™, w której uznano, że tylko stanowe ciaÅ‚a ustawodawcze mogÄ… uchwalać podatki.

Ustawy Townshenda

Niepowodzenie z ustawÄ… stemplowÄ… spowodowaÅ‚o, że Brytyjczycy w inny sposób starali siÄ™ napeÅ‚nić skarb imperium. Skoro nie udaÅ‚o siÄ™ z opÅ‚atami stemplowymi tym razem siÄ™gnÄ™li po cÅ‚a. Wprowadzono je na importowane do kolonii dobra takie jak szkÅ‚o, papier, oÅ‚ów, farby i herbata. Autorem zwiÄ™kszenia obciążeÅ„ celnych byÅ‚ kanclerz brytyjskiego skarbu Charles Townshend. UznaÅ‚, że skoro koloniÅ›ci nie godzÄ… siÄ™ na ich opodatkowanie, to nie majÄ… podstaw do sprzeciwu wobec ustaw zwiÄ…zanych z handlem. Dla zabezpieczenia interesów Londynu Townshend powoÅ‚aÅ‚ KomisjÄ™ Kontrolerów Celnych oraz powoÅ‚aÅ‚ siÄ™ na ustawÄ™ z 1765 r., która nakazywaÅ‚a koloniom obowiÄ…zek zakwaterowania i zaopatrzenia wojsk brytyjskich.

Samuel Adams.jpg

Samuel Adams / fot.:  Wikimedia Commons / domena publiczna

ZwiÄ™kszenie ceÅ‚ spotkaÅ‚o siÄ™ również z krytykÄ… kolonistów, którzy kwestionowali i przyjÄ™te cÅ‚a i obowiÄ…zek Å‚ożenia na utrzymanie brytyjskich wojsk. W koloniach, podobnie jak w przypadku ustawy stemplowej, ignorowano urzÄ™dników celnych i nie uiszczano ceÅ‚ za towary. Prym w rewolucyjnych nastrojach wiedli mieszkaÅ„cy Bostonu. Brytyjczycy interweniowali w mieÅ›cie i w trakcie jednej z nerwowych demonstracji zabili piÄ™ciu mieszkaÅ„ców Bostonu. Jeden z liderów opozycji, Samuel Adams, wykorzystaÅ‚ te wydarzenia do gÅ‚oszenia, że w Bostonie doszÅ‚o do rzezi i masakry ludnoÅ›ci.

By uspokoić nastroje nastÄ™pca Townshenda, Frederick North, doprowadziÅ‚ do zniesienia ceÅ‚ wprowadzonych przez poprzednika. Pozostawiono jedynie cÅ‚o na herbatÄ™. To na kilka lat doprowadziÅ‚o do uspokojenia nastrojów w Ameryce.

Herbata bostońska

W 1773 r. sytuacja znowu ulegÅ‚a zaognieniu. Powodem byÅ‚a Ustawa o herbacie, która miaÅ‚a na celu zabezpieczyć interesy Kompanii Wschodnioindyjskiej. Oto bowiem w tym okresie na Å›wiatowych rynkach pojawiÅ‚o siÄ™ bardzo wiele herbaty, a jej ceny spadÅ‚y. Jej ogromne zapasy miaÅ‚a wÅ‚aÅ›nie Kompania. Toteż brytyjski parlament przyznaÅ‚ jej monopol na sprzedaż tej roÅ›liny w koloniach. To godziÅ‚o w interesy amerykaÅ„skich importerów herbaty oraz jej przemytników.

Nowemu ustawodawstwu sprzeciwiano siÄ™ bojkotem sprowadzanej herbaty. Do najgÅ‚oÅ›niejszego tego typu wystÄ…pienia należaÅ‚a sÅ‚ynna herbatka bostoÅ„ska. Tak nazwano wydarzenie, w którym koloniÅ›ci w przebraniu Indian wtargnÄ™li w Bostonie na statek z herbatÄ… i wyrzucili za burtÄ™ jej caÅ‚y Å‚adunek.

Ustawy nie do przyjęcia

Kolejne bunty w koloniach spotkały się z zaostrzeniem brytyjskiego kursu. Uznano, że tym razem wolę imperium należy wyegzekwować siłą, gdyż dalsze pobłażanie godzi w prestiż Wielkiej Brytanii. Dodatkowo obawiano się, że polityka

ustÄ™pstw może doprowadzić do utraty kolonii w Ameryce. Dlatego w 1774 r. brytyjski parlament przyjÄ…Å‚ seriÄ™ ustaw majÄ…cych ukarać Massachusetts (w tej kolonii znajdowaÅ‚ siÄ™ Boston) za bostoÅ„skÄ… herbatkÄ™. JednÄ… z kar byÅ‚o zamkniÄ™cie portu w Bostonie. Te opresyjne akty wywoÅ‚aÅ‚y silny opór kolonialny, w których przedmiotowe akty nazwano „ustawami nie do przyjÄ™cia”.

Pierwszy Kongres Kontynentalny
Inne kolonie okazaÅ‚y solidarność z Massachusetts i postanowiÅ‚y wspólnie opierać siÄ™ brytyjskim represjom. WiosnÄ… 1774 parlament Wirginii wezwaÅ‚ pozostaÅ‚e kolonie do zorganizowania wspólnego zjazdu przedstawicieli. Ten odbyÅ‚ siÄ™ w dniach od 5 wrzeÅ›nia do 26 października w Filadelfii. ByÅ‚ to zarazem Pierwszy Kongres Kontynentalny. Wzięło w nim udziaÅ‚ 12 z 13 kolonii (nie byÅ‚o przedstawicieli Georgii). Na Kongresie postanowiono potwierdzić wierność wobec króla Anglii, ale jednoczeÅ›nie wystosowano żądania wobec Londynu, a także powoÅ‚ano wÅ‚asnÄ… milicjÄ™ obywatelskÄ….
Drugi Kongres Kontynentalny

Kolejne miesiÄ…ce doprowadziÅ‚y do dalszego zaognienia sytuacji miÄ™dzy koloniÄ… a WielkÄ… BrytaniÄ…. W koloniach tliÅ‚a siÄ™ rebelia. Do pierwszych starć angielskich wojsk z milicjÄ… kontynentalnÄ… doszÅ‚o 19 kwietnia 1775 r. pod Lexington i Concord. UchodzÄ… one za poczÄ…tek wojny o niepodlegÅ‚ość Stanów Zjednoczonych.

MiesiÄ…c po tych wydarzeniach w Filadelfii zebraÅ‚ siÄ™ Drugi Kongres Kontynentalny. ObradowaÅ‚ od 10 maja 1775 r. do 2 marca 1789 r. na wielu sesjach. Delegaci powoÅ‚ali ArmiÄ™ KontynentalnÄ… i podjÄ™li decyzjÄ™ o emisji dolara kontynentalnego. Kongres postanowiÅ‚ także o zamkniÄ™ciu portów dla Brytyjczyków oraz zaleciÅ‚ tworzenie rzÄ…dów stanowych. ZapomnianÄ… ze wzglÄ™du na uchwalonÄ… dwa dni później DeklaracjÄ™ niepodlegÅ‚oÅ›ci byÅ‚a rezolucja z 2 lipca 1776 r., w której delegaci stwierdzili, że kolonie sÄ… wolnymi i niepodlegÅ‚ymi stanami.

Deklaracja niepodległości

Kluczowym aktem, którego data uchwalenia jest dniem Å›wiÄ™towania niepodlegÅ‚oÅ›ci w Stanach Zjednoczonych byÅ‚a Deklaracja niepodlegÅ‚oÅ›ci. ZostaÅ‚a przyjÄ™ta jednomyÅ›lnie przez trzynaÅ›cie kolonii brytyjskich w Ameryce PóÅ‚nocnej. Autorem jej tekstu byÅ‚ Thomas Jefferson, któremu pomagali Benjamin Franklin i John Adams.

W obradach wziÄ™li udziaÅ‚ przedstawiciele trzynastu kolonii: New Hampshire, Massachusetts Bay, Rhode Island i Providence Plantations, Connecticut, Nowego Jorku, New Jersey, Pensylwanii, Maryland, Delaware, Wirginii, Karoliny PóÅ‚nocnej, Karoliny PoÅ‚udniowej i Georgii.

Pierwsza-karta-deklaracji-421x500.jpeg

Pierwsza karta Deklaracji niepodległości

/ fot.:  Wikimedia Commons / domena publiczna

Deklaracja wyjaÅ›niaÅ‚a dlaczego kolonie sÄ… w stanie wojny z WielkÄ… BrytaniÄ… oraz uzasadniaÅ‚a prawnie i moralnie ogÅ‚oszenie niepodlegÅ‚oÅ›ci Stanów Zjednoczonych i wypowiedzenia posÅ‚uszeÅ„stwa wobec Wielkiej Brytanii:

​

„Takoż my, reprezentanci Zjednoczonych Stanów Ameryki, na Ogólnym Kongresie zgromadzeni, przywoÅ‚ujÄ…c Najwyższego SÄ™dziÄ™ tego Å›wiata w przekonaniu o sÅ‚usznoÅ›ci naszych intencji, a w imiÄ™ oraz z umocowania dobrego narodu tych tutaj kolonii, uroczyÅ›cie publikujemy i deklarujemy, iż te zjednoczone kolonie sÄ… i prawem powinny być wolnymi i niezależnymi Stanami; iż sÄ… one uwolnione od lojalnoÅ›ci dla brytyjskiej korony, oraz że wszelka polityczna więź miÄ™dzy nimi a paÅ„stwem Wielkiej Brytanii jest i powinna być zupeÅ‚nie rozwiÄ…zana; oraz iż jako wolne i niezależne Stany majÄ… one peÅ‚nÄ… wÅ‚adzÄ™ wydawać wojnÄ™, zawierać pokój, wchodzić w przymierza, zakÅ‚adać handel, oraz dokonywać wszelkich takich dziaÅ‚aÅ„ i spraw, jakie niezależne stany prawnie podejmować mogÄ…. A dla wsparcia tej deklaracji, ufajÄ…c stale w osÅ‚onÄ™ bożej opatrznoÅ›ci, wzajem sobie zawierzamy nasze żywota, naszÄ… pomyÅ›lność, oraz nasz Å›wiÄ™ty honor.”

​

Wymieniono w niej także 27 kolonialnych skarg przeciwko królowi Jerzemu III. WÅ›ród nich znajdowaÅ‚y siÄ™ zarzuty dotyczÄ…ce odcinania kolonii od handlu, nakÅ‚adania podatków bez zgody kolonii, ograniczaniu sÄ…dów przysiÄ™gÅ‚ych, utrzymywaniu angielskich wojsk bez zgody kolonii itd.

Wojna o niepodlegÅ‚ość Stanów Zjednoczonych

RozpoczÄ™ta w kwietniu 1775 r. wojna o niepodlegÅ‚ość Stanów Zjednoczonych trwaÅ‚a do 3 wrzeÅ›nia 1783 r. AmerykaÅ„skim kolonistom, dziÄ™ki przede wszystkim pomocy Francji, udaÅ‚o siÄ™ ostatecznie zwyciężyć. Na koÅ„cu tej drogi byÅ‚o uchwalenie w dniu 17 wrzeÅ›nia 1787 r.  Konstytucji Stanów Zjednoczonych.

Dzień Niepodległości

Na pamiÄ…tkÄ™ uchwalenia Deklaracji niepodlegÅ‚oÅ›ci 4 lipca w Stanach Zjednoczonych obchodzone jest Å›wiÄ™to paÅ„stwowe DzieÅ„ NiepodlegÅ‚oÅ›ci. Jest obchodzone już od 1777 r., ale oficjalnie stosownÄ… uchwaÅ‚Ä™ Kongres Stanów Zjednoczonych podjÄ…Å‚ w 1870 r. 4 lipca jest w USA dniem wolnym od pracy.

(historia.org.pl)

Wsystko to juz bylo dawno

historia

 luty 2023 / 2 (6)

Wszystko to już było dużo wcześniej...

JOANNA GRABOWSKA

nick-fewings-sKYsYzEG2Lg-unsplash.jpg

... czyli pięć uderzających podobieństw między obecnymi czasami i starożytnym Rzymem.

Absurdalnie wysokie zarobki sportowców, graffiti na miejskich murach, bikini, lalka Barbie, domowe zwierzÄ™ta... To wszystko już byÅ‚o...

Rzym, Koloseum / fot.: Nick Fewings (domena publiczna)

1. Najbogatszy sportowiec wszech czasów

Znawca starożytnoÅ›ci Peter Struck z Uniwersytetu Pensylwania twierdzi, że najlepiej opÅ‚acanym sportowcem wszech czasów byÅ‚... powożący rydwanami Gajusz Apulejusz Diokles.

Jego kariera trwaÅ‚a 24 lata. ZarobiÅ‚ 35 863 120 sestercji. Pięć razy wiÄ™cej niż najlepiej opÅ‚acani zarzÄ…dcy rzymskich prowincji w tym czasie. Prof. Struck obliczyÅ‚, że dziÅ› byÅ‚oby to 15 miliardów dolarów!

NajwiÄ™ksze gwiazdy dzisiejszego sportu - zarabiajÄ…cy dziesiÄ…tki milionów dolarów rocznie piÅ‚karze Cristiano Ronaldo i Leo Messi czy tenisista Roger Federer -  nie majÄ… szans na doÅ›cigniÄ™cie Dioklesa. Nawet gdyby grali i zwyciężali jeszcze przez wiele lat.

,Gajusz-Apulejusz-Diokles.jpg

Gajusz Apulejusz Diokles / fot.: Wikipedia

Diokles urodziÅ‚ siÄ™ w 102 roku n.e. w dalekiej prowincji rzymskiej Luzytania. To dzisiejsza Portugalia i poÅ‚udniowo-zachodnia Hiszpania. Tak jak wszyscy woźniczy, rekrutowani do wyÅ›cigów rydwanów, pochodziÅ‚ z biednej rodziny. Prawdopodobnie byÅ‚ analfabetÄ…. Kiedy przechodziÅ‚ na emeryturÄ™, jego fani i inni zawodnicy zÅ‚ożyli siÄ™  (146 rok n.e.) na inskrypcjÄ™, w której opisali wszystkie jego najwiÄ™ksze sukcesy. Inskrypcja ta mówi, że w wieku „42 lat, 7 miesiÄ™cy i 23 dni” byÅ‚ „mistrzem nad mistrzami wÅ›ród woźniców”.Diokles miaÅ‚ dużo szczęścia. Nie tylko zarobiÅ‚ krocie, ale też uszedÅ‚ z życiem ze wszystkich 4257 wyÅ›cigów, w jakich braÅ‚ udziaÅ‚. WygraÅ‚ 1462 z nich, 815 razy byÅ‚ drugi. WiÄ™kszość jazd - bardzo brutalnych, peÅ‚nych przemocy i podstÄ™pów - rozegraÅ‚ w rzymskim Circus Maximum, które na cotygodniowych wyÅ›cigach gromadziÅ‚o ćwierć miliona widzów.

2. Antyczna lalka Barbie

Dziewczynki w starożytnym Rzymie, tak jak wspóÅ‚czeÅ›nie, bawiÅ‚y siÄ™ lalkami, które miaÅ‚y ksztaÅ‚ty i twarze dorosÅ‚ych kobiet.

​

Te antyczne „Barbie” wykonane byÅ‚y z koÅ›ci sÅ‚oniowej, bursztynu, drewna lub gliny. WyglÄ…daÅ‚y tak, jakby pochodziÅ‚y z arystokratycznych rodzin. MiaÅ‚y wyszukane i modne uczesania rzymskich patrycjuszek, a niekiedy także biżuteriÄ™.

​

          Ich twarze byÅ‚y rzeźbione z wielkÄ… troskÄ… o detale. RÄ™ce tych lalek zginaÅ‚y siÄ™ i poruszaÅ‚y w stawach Å‚okciowych i barkowych, a nogi – w stawach biodrowych i w kolanach. DziÄ™ki temu Å‚atwo można byÅ‚o je przebierać.

​

Niektórzy naukowcy uważajÄ…, że kiedy rzymskie dziewczynki osiÄ…gaÅ‚y mÅ‚odość, ich lalki byÅ‚y ofiarowywane Dianie, bogini pÅ‚odnoÅ›ci, przyrody i Å‚owów.

​

Natomiast gdy dziewczynki umieraÅ‚y przedwczeÅ›nie, lalki wraz z innymi zabawkami wkÅ‚adano im do grobu. Jeden z takich pochówków robotnicy budowlani znaleźli w lutym 1964 roku na obrzeżach Rzymu. W sarkofagu, obok mumii 7-8-letniej dziewczynki, leżaÅ‚a wÅ›ród innych zabawek lalka z koÅ›ci sÅ‚oniowej z wyrzeźbionym na szyi naszyjnikiem. Zabawka miaÅ‚a okoÅ‚o 24 centymetrów wysokoÅ›ci i wyraźnie zaznaczone piersi i biodra dorosÅ‚ej kobiety. Dziewczynka zmarÅ‚a okoÅ‚o 150 roku n.e. na gruźlicÄ™. MusiaÅ‚a pochodzić z bardzo bogatej rodziny - jej ciaÅ‚o byÅ‚o zabalsamowane.

starożytna lalka_edited.jpg

Lalka, którÄ… znaleziono w grobie dziewczynki, zmarÅ‚ej w Rzymie okoÅ‚o 150 roku n.e.  / Muzeum Narodowe w Rzymie

,Mozaika-na-podlodze-willi-del-Casale.jpg

Mozaika na podÅ‚odze willi del Casale  Jos Dielis / fot.: Wikipedia

3. Starożytne bikini

Dwuczęściowy kostium kąpielowy

o nazwie bikini nie jest wynalazkiem projektantów mody XX wieku. Bikini znane byÅ‚o w Rzymie co najmniej 1700 lat wczeÅ›niej.

Dowód na to znajduje siÄ™ na Å›cianach letniskowej willi del Casale koÅ‚o miasta Piazza Armerina na Sycylii.

Dom został wybudowany w latach 320-350 n.e. dla bardzo bogatej rzymskiej rodziny. Jego ściany są ozdobione wspaniałymi mozaikami

z pejzażami, scenami polowań, walk

i wyÅ›cigów. W jednym z pokoi na mozaikach podÅ‚ogowych przedstawiono dziesięć dziewczÄ…t

w dwuczęściowych strojach, przypominających bikini. Ale nie były to plażowiczki.

Każda z dziewczÄ…t pokazana jest w trakcie wykonywania jakichÅ› ćwiczeÅ„: biegów, skoków, rzutu dyskiem, gry w coÅ› w rodzaju piÅ‚ki rÄ™cznej. To dlatego, że w czasach rzymskich bikini byÅ‚o noszone podczas treningów i zawodów sportowych przez atletki, kobiety uprawiajÄ…ce sport. Nierzadko szyto je z miÄ™kkiej skóry. Z lnianej tkaniny natomiast robiono bikini, które sÅ‚użyÅ‚o jako bielizna. SkÅ‚adaÅ‚o siÄ™ z dwóch przepasek. Ta na piersi nazywaÅ‚a siÄ™ strophium lub mamillare, a na biodra – subligaculum.

4. Starorzymskie graffiti

Miasta Imperium Rzymskiego byÅ‚y strasznie pobazgrane graffiti. Jak bardzo? Wystarczy spojrzeć na mury Pompejów i Herkulanum, wydobywane przez archeologów spod popioÅ‚ów Wezuwiusza.

​

24 sierpnia 79 roku wulkan wybuchł. Oba miasta, wraz

z tysiÄ…cami mieszkaÅ„ców, zniknęły pod lawÄ…

i popioÅ‚ami. Do dziÅ› zachowaÅ‚y siÄ™ pod nimi nawet takie detale jak wyskrobane i wymalowane na Å›cianach domów napisy i rysunki.

Okazuje siÄ™, że to, co w naszych czasach uchodzi za wandalizm, w Imperium Rzymskim byÅ‚o dozwolone. Na Å›cianach Pompejów naukowcy znaleźli dotÄ…d ponad 10 tysiÄ™cy graffiti (treść wydrapana) i dipinti (treść namalowana).

​

Kiedy siÄ™ je czyta i oglÄ…da, trudno oprzeć siÄ™ wrażeniu, że ci ludzie sprzed blisko 2 tysiÄ™cy lat żyli tymi samymi sprawami jak my. Informowali wiÄ™c i obrażali: „ByÅ‚em 

,Napis-na-murze-popiera-kandydature-Gaiusza-Atejusz_edited.jpg

Napis na murze popiera kandydaturę Gaiusza Atejusza do objęcia funkcji publicznej /

fot.: wikipedia

tu”, „PieniÄ…dze nie Å›mierdzÄ…”, „Nic nie może wiecznie trwać”, „Opiuszu, jesteÅ› bÅ‚aznem, zÅ‚odziejem i zwykÅ‚ym oszustem!”. CzÄ™sto żartowali: „Drobni zÅ‚odzieje żądajÄ… wyboru Vatii jako edyla!” (edyl nadzorowaÅ‚ targi i lokalnÄ… milicjÄ™; w sierpniu 79 roku w Pompejach przygotowywano siÄ™ do wyborów).

           
   
Obok wyznaÅ„, karykatur, myÅ›li filozoficznych i dowcipów byÅ‚o też mnóstwo wulgaryzmów i przekleÅ„stw. A to znaczy, że starożytni Rzymianie wcale nie byli tak nobliwi i kulturalni, jak to wynika z ich literatury i sztuki.

Ale uwaga: o wulgarnoÅ›ci nie Å›wiadczyÅ‚y fallusy w erekcji, umieszczone przy wejÅ›ciach do domostw, które szokujÄ… wszystkie wycieczki zwiedzajÄ…ce Pompeje. Fallus byÅ‚ po prostu w tamtych czasach symbolem pÅ‚odnoÅ›ci. Wydrapany lub wymalowany przy wejÅ›ciu miaÅ‚ zapewnić szczęście domowi.
 

5. Cave canem, czyli „Uważaj na psa”!

Kiedy siÄ™ przyjrzeć mozaikom rzymskim, choćby tym z Pompejów, to widać, że starożytni Rzymianie lubili trzymać w domach zwierzÄ™ta. WedÅ‚ug naukowców poczÄ…tkowo byÅ‚y to gÅ‚ównie nieduże psy. Jednak w pierwszym stuleciu naszej ery wÅ›ród zamożnych Rzymian zaczęła siÄ™ szerzyć moda na „domowych psich stróży”.

​

          To w tym czasie na mozaikach podÅ‚ogowych przy wejÅ›ciach pojawiÅ‚ siÄ™ napis „Cave canem” („Uważaj na psa!”). ZupeÅ‚nie jak na wspóÅ‚czesnych drzwiach i furtkach.

​

Przedstawiane na mozaikach psy miaÅ‚y mocnÄ… budowÄ™, wyszczerzone dÅ‚ugie kÅ‚y, krótkie, stojÄ…ce uszy i Å‚apy trochÄ™ przypominajÄ…ce kocie.

Ludzie mniej zamożni na „domowych stróży” fundowali sobie czasami gÄ™si. Nie narzekali. WedÅ‚ug legendy ptaki te miaÅ‚y pewnej nocy w 390 roku p.n.e. uratować miasto Rzym przed Galami. Podczas zbliżajÄ…cego siÄ™ ataku gÄ™si gÄ™gaÅ‚y tak gÅ‚oÅ›no, że pobudziÅ‚y Å›piÄ…cych rzymskich żoÅ‚nierzy, którzy rzucili siÄ™ do obrony miasta.

W tym samym czasie, gdy psy staÅ‚y siÄ™ bardziej stróżami niż towarzyszami, w rzymskich domach pojawiÅ‚o siÄ™ wiÄ™cej kotów, goÅ‚Ä™bi, papużek, a także kaczki i kruki.

​

Swoje „maskotki domowe” mieli również cesarze: Julisz Cezar (panowaÅ‚ w latach 49-44 p.n.e.) – żyrafÄ™, która go fascynowaÅ‚a, Klaudiusz (41-54 n.e.) - brytyjskie pitbulteriery. Takie same, jakie legioniÅ›ci rzymscy wykorzystywali do rozbrajania pierwszych linii wroga podczas podboju Brytanii. Domicjan (81-96 n.e.) i Karakalla (198-217 n.e.) mieli lwy. Ale byli i tacy cesarze, którzy kochali króliki.

Wikingowie

historia

wrzesień 2022 / 1 (1)

Wikingowie – diabÅ‚y z póÅ‚nocy?

KACPER BRYLEWSKI

    Olbrzymi, umięśniony barbarzyÅ„ca, nieznajÄ…cy kÄ…pieli

i dobrych manier, z toporem w dÅ‚oni, gwaÅ‚ciciel i morderca, do tego koniecznie w heÅ‚mie z rogami. “Gówno prawda!”

– powiedziaÅ‚by obgadywany w ten sposób Skandynaw

z okresu Å›redniowiecza. Stereotypy jednak majÄ… to do siebie, że sÄ… dużo bardziej żywotne niż przeciÄ™tna ofiara wÅ›ciekÅ‚ego wikinga – bo owszem, w walce byli oni okrutni, ale nie tylko tym żyli. Co robili poza rabowaniem, plÄ…drowaniem, grabieniem, Å‚upieniem? Okazuje siÄ™, że bardzo wiele. Informacji na ten temat udzieliÅ‚a mi Pani Ewa “Tarja” Strukowska z Drużyny Rekonstrukcji Historycznej Utgard Gliwice. 

    “Jak wyglÄ…daÅ‚ typowy wiking?” – na to pytanie otwarte

w ankiecie przygotowanej na potrzeby tego artykuÅ‚u, wiÄ™kszość respondentów odpowiadaÅ‚a wpisujÄ…c hasÅ‚a typu: “duży”, “silny”, “umięśniony”, “z toporem w rÄ™ku”,

“w heÅ‚mie z rogami”, “z brodÄ… i dÅ‚ugimi wÅ‚osami”, “ubrany

w zwierzÄ™cÄ… skórÄ™”. WedÅ‚ug Pani Ewy, analizujÄ…cej razem ze mnÄ… wspomnianÄ… ankietÄ™, w odpowiedziach kryje siÄ™ mieszanka prawdy i mitu.

wiking 2_edited.jpg

Fot. Gioele Fazzeri

Jak widać pewne stereotypy żyjÄ… i majÄ… siÄ™ dobrze. Przekonanie o imponujÄ…cej posturze wikingów jest sÅ‚uszne. Nie siÄ™gali co prawda 1,90m wzrostu, niemniej byli wyżsi i bardziej postawni niż reszta Europejczyków. Musieli tacy być – gdyby taki wiking nie byÅ‚ postawny, to nie udźwignÄ…Å‚by caÅ‚ego żelastwa, jakie zabieraÅ‚ na pole bitwy – uzbrojenie ważyÅ‚o w granicach od 29,2 do 39,3 kg, w zależnoÅ›ci od tego, czy ktoÅ› nosiÅ‚ kolczugÄ™, heÅ‚m, czy też jak ciężka byÅ‚a jego tarcza,

a potrafiły one ważyć do 10 kg.

- Ewa “Tarja” Strukowska

 

Co warto zaznaczyć od razu, heÅ‚my bojowe nie miaÅ‚y rogów, gdyż byÅ‚oby to wysoce niepraktyczne. IstniejÄ… jednak przekazy ikonograficzne, jak choćby tkanina z Osebergu, na której widnieje mÄ™ska postać w heÅ‚mie z rogami. Możliwe jest, że tego typu nakrycia gÅ‚owy funkcjonowaÅ‚y, natomiast jedynie w celach rytualnych i religijnych, na pewno nie bojowych. Natomiast ostatecznym czynnikiem, który przyczyniÅ‚ siÄ™ do powstania stereotypu wikinga w rogatym heÅ‚mie byÅ‚a opera „PierÅ›cieÅ„ Nibelunga”. Do tej opery stworzono kostiumy, w których rogate heÅ‚my graÅ‚y jednÄ… z gÅ‚ównych ról. Opera odniosÅ‚a sukces, co przyczyniÅ‚o siÄ™ do rozprzestrzenienia stereotypu w Europie.

Topory jak najbardziej siÄ™ zgadzajÄ… ze wzglÄ™du na koszt żelaza w tamtym okresie – byÅ‚ to drogi materiaÅ‚, wiÄ™c zwykÅ‚a siekiera, którÄ… normalnie rÄ…bali drzewa w lesie, byÅ‚a dobrÄ… alternatywÄ… dla miecza, którego wykonanie zajmowaÅ‚o wiele czasu

i wymagaÅ‚o zużycia dużo wiÄ™kszej iloÅ›ci żelaza. Wbrew temu, co siÄ™ uważa, nie topór byÅ‚ wymarzonÄ… broniÄ… wikinga,  a wÅ‚aÅ›nie miecz, jako symbol statusu, ale również skarb rodowy przekazywany z pokolenia na pokolenie. 

Co do wÅ‚osów – jak wyjaÅ›nia Tarja – opinia częściowo pokrywa siÄ™ z prawdÄ…. DÅ‚ugie wÅ‚osy nosili wysoko postawieni, czyli szlachta, królowie i jarlowie. Reszta miaÅ‚a podgolone gÅ‚owy. Brody natomiast nosili starsi jako symbol doÅ›wiadczenia życiowego i wiedzy. JeÅ›li chodzi o zwierzÄ™ce skóry, na pewno nie nosili ich w charakterze ubraÅ„, a raczej siÄ™ nimi przykrywali, żeby nie zamarznąć. “Należy pamiÄ™tać, że wiele czasu spÄ™dzali na żegludze – proszÄ™ sobie wyobrazić, że ktoÅ› w takiej skórze wpada do wody. Gdy skóra moknie, robi siÄ™ strasznie ciężka i dÅ‚ugo schnie, wiÄ™c byÅ‚oby to po prostu niepraktyczne. Prawdopodobnie dlatego nie znaleziono żadnych elementów ochronnych wykonanych ze skóry, choć możliwe, że skóra zdążyÅ‚a siÄ™ rozÅ‚ożyć” – tÅ‚umaczy Strukowska.

​

A jak to byÅ‚o z kobietami w spoÅ‚ecznoÅ›ci wikingów? 

Coraz wiÄ™cej przesÅ‚anek wskazuje nam na to, że kobiety również walczyÅ‚y, natomiast raczej nie byÅ‚y regularnymi, liniowymi wojownikami. Najczęściej byÅ‚y to kobiety, które z racji urodzenia i wychowania umiaÅ‚y posÅ‚ugiwać siÄ™ broniÄ…. Nie da siÄ™ ukryć, że życie bardzo czÄ™sto wychodzi poza zwyczaje i kiedy mężczyzn nie byÅ‚o w domu, bo byli na wyprawie albo polowaniu, a wioskÄ™ akurat ktoÅ› najeżdżaÅ‚, to dobrze byÅ‚o umieć siÄ™ obronić, choćby dlatego, że kocha siÄ™ życie

i swoich bliskich. 

- Ewa “Tarja” Strukowska

replika wikińskiego kobiecego noża_edited.jpg

Nóż wikingów, przeznaczony dla kobiet.

Mamy kilka poszlak pochodzÄ…cych z legend na temat walczÄ…cych kobiet i znajdujemy też wskazówki w grobach. Choć groby sÄ… bardzo specyficznymi miejscami, jeÅ›li chodzi o badania historyczne, dużo zależy od kontekstu i interpretacji znalezisk. Wiemy, że wiele elementów uzbrojenia odgrywaÅ‚o również rolÄ™ przedmiotów religijnych

i magicznych. Prawdopodobnie w wielu kobiecych grobach peÅ‚niÅ‚y one wÅ‚aÅ›nie tÄ™ funkcjÄ™. Charakterystycznym elementem znajdowanym w kobiecych grobach sÄ… mjollniry, czyli mÅ‚oty Thora. Kobiety seidr, kobiety magii, kobiety zajmujÄ…ce siÄ™ bogami, miaÅ‚y na ikonografiach przy sobie elementy uzbrojenia. Dla Skandynawów specyficzny byÅ‚ ten aspekt wojskowoÅ›ci, który przejawiaÅ‚ siÄ™ w wielu sferach życia. Co ciekawe, istoty zabierajÄ…ce wojowników z pola walki, Walkirie, to kobiety. Istoty opiekuÅ„cze rodów, rodzin, caÅ‚ych plemion to Disy, też duchy kobiece.

​

A co wiemy na temat praktyk pogrzebowych wikingów?

Zacznijmy od tematu rabunku grobów. Do niedawna sÄ…dzono, że byÅ‚y one rabowane, jednak, jak dowiadujÄ™ siÄ™ z wywiadu, okazuje siÄ™, że jednym z rodzajów grobów skandynawskich byÅ‚y takie, które w pewien sposób naÅ›ladowaÅ‚y dom. Można byÅ‚o tam wejść, coÅ› przynieść, coÅ› zabrać, porozmawiać ze zmarÅ‚ym. W rodzinach wodzów zabierano stamtÄ…d broÅ„, uzasadniajÄ…c, że pochowany podarowaÅ‚ jÄ…, aby obdarowany broniÅ‚ ludu i mógÅ‚ wziąć go pod swoje skrzydÅ‚a. Pobierano również koÅ›ci i robiono z nich amulety.

​

Co pili wikingowie? Według ankiety najbardziej kojarzeni są z miodem, a na drugim miejscu z piwem. Jak było naprawdę?

​

 

Na pewno piwo powinno być na pierwszym miejscu – pili je zamiast wody, bo gdy nie mieli dostÄ™pu do sprawdzonego

i zaufanego źródÅ‚a, to nigdy nie wiedzieli czy kilka kilometrów wyżej coÅ› nie zanieczyÅ›ciÅ‚o rzeki – mogÅ‚o to być martwe zwierzÄ™ lub celowe skażenie wody przez czÅ‚owieka. Proces warzenia piwa sprawiaÅ‚, że siÄ™ po prostu nie truli. Dzieciom podawano napoje

z zióÅ‚ lub suszonych owoców.

- Ewa “Tarja” Strukowska

Wikingowieskandynawscy wojownicy, którzy od VIII wieku podejmowali dalekie wyprawy o charakterze kupieckim, rabunkowym lub osadniczym. Organizatorami wypraw do krajów Europy Zachodniej byli miÄ™dzy innymi Normanowie duÅ„scy i norwescy, a także mieszkaÅ„cy dzisiejszej Szwecji poÅ‚udniowej (prowincje Bohuslän

HallandUpplandSkania i Blekinge).

Normanowie szwedzcy, gÅ‚ównie Swionowie i Goci, organizowali wyprawy do krajów poÅ‚ożonych na wschód

i poÅ‚udnie od ich ojczyzny, docierajÄ…c do BuÅ‚garii KamskiejRusi Kijowskiej, Bizancjum, a nawet Kalifatu Bagdadzkiego. Wikingowie dotarli też do Ameryki PóÅ‚nocnej na dÅ‚ugo przed Kolumbem. DopÅ‚ynÄ™li do póÅ‚wyspu Labrador – Winlandii (wschodnie wybrzeże Kanady).

SÅ‚owo wiking pochodzi od nazwy orężnych wypraw morskich: „viking”. SÅ‚owo to poczÄ…tkowo Å‚Ä…czono ze staronordyjskim vik (zatoka) lub starogermaÅ„skim vik (osada portowa). W formie "wicinga", "wicingas" zostaÅ‚o po raz pierwszy użyte dla okreÅ›lenia maÅ‚ych grup pirackich 

w anglosaskim poemacie Widsith z VII wieku.

Staronordycki rzeczownik żeÅ„ski "viking" oznacza wyprawÄ™ zamorskÄ…. PojawiaÅ‚ siÄ™ w inskrypcjach runicznych epoki wikingów

i późniejszych pismach Å›redniowiecznych. W tekstach późniejszych, jak Sagi islandzkie, stwierdzenie „wyruszyć na viking” oznacza udziaÅ‚ w wyprawie Å‚upieżczej lub piractwie. Wywiedziony od tego staronordycki rzeczownik mÄ™ski víkingr, odnoszÄ…cy siÄ™ do Å¼eglarzy bÄ…dź wojowników biorÄ…cych udziaÅ‚

w wyprawach zamorskich, pojawia siÄ™ w poezji skaldów oraz na kamieniach runicznych, znajdowanych w Skandynawii. Przed zakoÅ„czeniem epoki wikingów nie niosÅ‚o negatywnych konotacji. Niezależnie od etymologii byÅ‚o używane jako okreÅ›lenie aktywnoÅ›ci i zwiÄ…zanych z niÄ… osób, bez uwzglÄ™dnienia przynależnoÅ›ci etnicznej czy kulturowej.

JeÅ›li chodzi o miód, byÅ‚ on bardzo drogi i do tego Å›wiÄ™ty. Za jego kradzież groziÅ‚a kara Å›mierci – nawet za jego niewielkie iloÅ›ci. SkÅ‚adany byÅ‚ w ofierze bogom, pito go na wyjÄ…tkowe okazje, a kobiety trzymajÄ…ce miód w specjalnych rogach witaÅ‚y nim szczególnie ważnych goÅ›ci. Nie byÅ‚ to napój codzienny. Jego Å›wiÄ™tość bierze siÄ™ choćby z mitologii nordyckiej, a konkretnie z mitu o miodzie poezji darowanym ludziom przez Odyna, dziÄ™ki któremu posiedli oni dar tworzenia poezji i pieÅ›ni.

​

Z czego gÅ‚ównie utrzymywali siÄ™ wikingowie? 

Wbrew powszechnemu przekonaniu, nie utrzymywali siÄ™ gÅ‚ównie z grabieży. WedÅ‚ug Strukowskiej wiÄ™kszość ludów nordyckich zajmowaÅ‚a siÄ™ rolnictwem, hodowlÄ… zwierzÄ…t i Å‚owiectwem. W lasach zdobywali drewno oraz cenne skóry rzadkich zwierzÄ…t. To, w poÅ‚Ä…czeniu z ich niezwykÅ‚ymi umiejÄ™tnoÅ›ciami rzemieÅ›lniczymi, otwieraÅ‚o im drogÄ™ do handlu. Ich towarami eksportowymi byÅ‚y wspomniane skóry, futra, wyroby z koÅ›ci i drewna. Byli też Å›wietnymi żeglarzami,

a ich statki mogÅ‚y pÅ‚ynąć w gÅ‚Ä…b europejskich rzek, dziÄ™ki ich pÅ‚askim dnom. WiÄ™kszość z nich stanowiÅ‚y okrÄ™ty kupieckie. 

Co zaÅ› siÄ™ tyczy rabunków, byÅ‚y spowodowane trzema gÅ‚ównymi czynnikami: po pierwsze, ubóstwem ziemi, bo chociaż wikingowie w wiÄ™kszoÅ›ci byli rolnikami, to póÅ‚nocne ziemie nie byÅ‚y ku temu sprzyjajÄ…ce, po drugie, chÄ™ciÄ… wykazania siÄ™, a po trzecie, banicjÄ…. Banicji byÅ‚o kilka stopni: 3 lata, 5 lat, dożywotnia. Kiedy kogoÅ› wygnano, a inne wioski nie chciaÅ‚y go przyjąć, taki banita musiaÅ‚ kombinować. WygnaÅ„cy zbierali siÄ™ w grupy i, w poszukiwaniu swojego miejsca na ziemi, po drodze zajmowali siÄ™ handlem albo rabunkiem, najczęściej tym drugim. 

Dodatkowo, gdy w rodzinie byÅ‚o wielu synów, wszystkie ziemie przypadaÅ‚y najstarszemu, żeby nie osÅ‚abiać rodu poprzez dzielenie majÄ…tku. W takiej sytuacji

młodsi synowie musieli sobie jakoś radzić, często wypływając na wiking, czyli na

artem-maltsev_edited.jpg

Fot. Artem Maltsev

wyprawÄ™. MogÅ‚a to być wyprawa odkrywcza, w celu szukania nowych ziem do zaludnienia, wyprawa handlowa, jak również,

z czego najbardziej dzisiaj kojarzeni sÄ… wikingowie – wyprawa po Å‚up. MÅ‚odsi synowie, którzy nie mieli majÄ…tku, musieli zarobić nie tylko po to, żeby przetrwać, ale również żeby siÄ™ ożenić – za żonÄ™ trzeba byÅ‚o zapÅ‚acić, a później zapewnić jej dom i dobre warunki do życia. StÄ…d też byÅ‚o wiele motywacji do wypraw rabunkowych. Z racji na polityczne uwarunkowania tamtej epoki, życie Europy skoncentrowane byÅ‚o w centrum i na poÅ‚udniu, a póÅ‚nocne wybrzeża byÅ‚y zaniedbane i bezbronne. NajÅ‚atwiejszymi celami dla Å‚upieżców byÅ‚y koÅ›cioÅ‚y. Jakkolwiek by na to nie spojrzeć, znajdowaÅ‚o siÄ™ w nich mnóstwo kosztownoÅ›ci, co przy bardzo niskim wysiÅ‚ku wymaganym do ich zdobycia w porównaniu z miastami,  w których czÄ™sto konieczne byÅ‚o kilkumiesiÄ™czne oblężenie i przetrzymanie miasta póki nie podda siÄ™ z wyczerpania zapasów, koÅ›cioÅ‚y staÅ‚y siÄ™ gÅ‚ównymi celami wikingów. Zostali za to znienawidzeni przez duchownych i obsmarowani w kronikach, gdyż należy pamiÄ™tać, że w tamtych czasach osobami piÅ›miennymi byli niemalże sami duchowni, co później odbiÅ‚o siÄ™ na wielu negatywnych stereotypach o wikingach.

​

No dobrze, a co w takim razie robili w czasie wolnym od rabunków, żeglugi, handlu, uprawy roli czy polowaÅ„? Jakie byÅ‚y codzienne obyczaje wikingów?

steinar-engeland.webp
wiking.jpg

Fot. Steinar Engeland

Zacznijmy może od tego, jak traktowano podróżników. JeÅ›li ktoÅ› przebyÅ‚ kawaÅ‚ drogi i zobaczyÅ‚ dalekie ziemie, to po powrocie do domu ludzie z osady nie dali mu spokoju, dopóki nie usiadÅ‚ z nimi przy ognisku i nie opowiedziaÅ‚, co zobaczyÅ‚. 

- Ewa “Tarja” Strukowska

​

ByÅ‚ to sposób w jaki ludzie zdobywali wiedzÄ™ i informacjÄ™ w czasach, gdy nie byÅ‚o gazet ani Internetu. O takich podróżnikach, wÄ™drownych bardach czy kupcach, można powiedzieć, że byli praprzodkami dziennikarzy. W tradycji opowieÅ›ci ustnych obecne byÅ‚y również sagi rodowe, których uczono siÄ™ na pamięć, aby zachować Å›wiadectwo historii rodu. OpisujÄ… one bardzo szczegóÅ‚owe

i, z perspektywy dzisiejszego odbiorcy, nudne kwestie: kto byÅ‚ czyim ojcem, który syn czego dokonaÅ‚, kto byÅ‚ kuzynem kuzyna i tak dalej. Sagi wysokich rodów byÅ‚y bardziej znane, natomiast pomniejsze sagi rodzin byÅ‚y znane raczej lokalnie.

JeÅ›li chodzi o rozrywki i czas wolny, wikingowie, podobnie jak wiele ludów dawniej, bardzo kultywowali bycie razem. Nie przeszkadzaÅ‚ im brak wolnej niedzieli, bo od czasu do czasu zdarzaÅ‚y siÄ™ u nich kilkudniowe Å›wiÄ™ta. Najważniejszym byÅ‚ Jul, który Å›wiÄ™towano od tygodnia do trzech tygodni, w zależnoÅ›ci od kalendarza. ByÅ‚o to Å›wiÄ™to zapijane specjalnie przygotowywanym na tÄ… okazjÄ™ piwem. Trudno też mówić o Å›wiÄ™towaniu, nie wspominajÄ…c o muzyce. Znajdujemy pozostaÅ‚oÅ›ci paÅ‚eczek do bÄ™benków, lir czy brzÄ™kadeÅ‚ek, zatem można powiedzieć, że Nordowie byli rozÅ›piewani. Na tej podstawie zakÅ‚ada siÄ™, że byli też roztaÅ„czeni, niestety nie mamy źródeÅ‚ mówiÄ…cych cokolwiek o ich taÅ„cach.

Oprócz Å›wiÄ™towania, warto też wspomnieć o aktywnoÅ›ciach sportowych. Nie ma co ukrywać, że wiÄ™kszość zabaw sportowych wynikaÅ‚a z potrzeby szkolenia wojennego. WÅ›ród tych zabaw byÅ‚o miÄ™dzy innymi odbijanie skórzanej piÅ‚ki za pomocÄ… tarcz, co byÅ‚o trudne, ponieważ taka piÅ‚ka siÄ™ nie odbijaÅ‚a, a zachowaÅ‚a trochÄ™ jak piÅ‚ka lekarska –  trzeba byÅ‚o przyjąć jÄ… na tarczÄ™

i z wystarczajÄ…cÄ… siÅ‚Ä… wypchnąć, by odbiÅ‚a siÄ™ jeszcze raz. InnÄ… zabawÄ… byÅ‚y biegi po wiosÅ‚ach, trzymanych przez grupÄ™ wikingów w poziomie. Elity natomiast graÅ‚y w Hnefatafl, czyli tzw. „szachy wikingów” – grÄ™, która uczyÅ‚a strategii, ale byÅ‚a też wróżbÄ…, pewnego rodzaju obrzÄ™dem. Pewien dowódca tak bardzo wierzyÅ‚ w moc tej gry, że nie wydaÅ‚ rozkazu wymarszu wojskom, zanim nie ukoÅ„czyÅ‚ ukÅ‚adać Hnefatafla, przez co przegraÅ‚ bitwÄ™.

Skoro już mówimy o codziennoÅ›ci, warto też wspomnieć o higienie. Wiking raczej nie jest pierwszym skojarzeniem ze sÅ‚owem „czysty”, i owszem, kiedy wikingowie szli do walki albo żeglowali, trudno byÅ‚o utrzymać higienÄ™, ale robili co mogli. WedÅ‚ug informacji mojej rozmówczyni Nordowie bardzo o siebie dbali. KÄ…pali siÄ™ co sobotÄ™, czyli jak na tamte czasy niesamowicie czÄ™sto, do tego przy każdym posiÅ‚ku byÅ‚a podawana woda i rÄ™cznik, aby można byÅ‚o umyć rÄ™ce. WÅ‚osy, zarówno krótsze jak dÅ‚uższe, byÅ‚y zawsze uczesane i zaplecione. Dodatkowo znajdujemy takie artefakty, jak Å‚opatka do czyszczenia uszu czy pÄ™setka do wyrywania nadmiernego owÅ‚osienia, można wrÄ™cz powiedzieć, że wikingowie byli  Å›redniowiecznymi czyÅ›cioszkami.

Jak wiÄ™c widzicie, znak zapytania w tytule tego artykuÅ‚u nie byÅ‚ postawiony przypadkowo. Odpowiedź leży w interpretacji, którÄ… wam pozostawiam, zachÄ™cajÄ…c do rozmyÅ›laÅ„.         ("Pismo prywatne")

bottom of page